شرح وتفسیر مثنوی دفتر دوم

• گر میان مشک تن را جا شود ** روز مردن گند او پیدا شود
  • مشک را بر تن مزن بر دل بمال ** مشک چه بود نام پاک ذو الجلال‏
  • آن منافق مشک بر تن می‏نهد ** روح را در قعر گلخن می‏نهد
  • بر زبان نام حق و در جان او ** گندها از فکر بی‏ایمان او
  • ذکر با او همچو سبزه‏ی گلخن است ** بر سر مبر ز گل است و سوسن است‏ 270
  • آن نبات آن جا یقین عاریت است ** جای آن گل مجلس است و عشرت است‏
  • طیبات آید به سوی طیبین ** للخبیثین الخبیثات است هین‏
  • کین مدار آنها که از کین گمرهند ** گورشان پهلوی کین داران نهند
  • اصل کینه دوزخ است و کین تو ** جزو آن کل است و خصم دین تو
  • چون تو جزو دوزخی پس هوش دار ** جزو سوی کل خود گیرد قرار 275
  • تلخ با تلخان یقین ملحق شود ** کی دم باطل قرین حق شود
  • ای برادر تو همان اندیشه‏ای ** ما بقی تو استخوان و ریشه‏ای‏
  • گر گل است اندیشه‏ی تو گلشنی ** ور بود خاری تو هیمه‏ی گلخنی‏
  • گر گلابی، بر سر و جیبت زنند ** ور تو چون بولی برونت افکنند
  • طبله‏ها در پیش عطاران ببین ** جنس را با جنس خود کرده قرین‏ 280
  • جنسها با جنسها آمیخته ** زین تجانس زینتی انگیخته‏
  • گر در آمیزند عود و شکرش ** بر گزیند یک یک از یکدیگرش‏
  • طبله‏ها بشکست و جانها ریختند ** نیک و بد در همدگر آمیختند
  • حق فرستاد انبیا را با ورق ** تا گزید این دانه‏ها را بر طبق‏
  • پیش از ایشان ما همه یکسان بدیم ** کس ندانستی که ما نیک و بدیم‏ 285
  • قلب و نیکو در جهان بودی روان ** چون همه شب بود و ما چون شب روان‏
  • تا بر آمد آفتاب انبیا ** گفت ای غش دور شو صافی بیا
  • چشم داند فرق کردن رنگ را ** چشم داند لعل را و سنگ را
  • چشم داند گوهر و خاشاک را ** چشم را ز آن می‏خلد خاشاکها
  • دشمن روزند این قلابکان ** عاشق روزند آن زرهای کان‏ 290
  • ز آن که روز است آینه‏ی تعریف او ** تا ببیند اشرفی تشریف او

  در زمین مردمان خانه ساختن: تعبیر دیگری است از سپردن کار خود به دیگران.

  گُلخَن:: به معنای آتش‌خانهْ حمام و نیز به معنای زباله‌دان و کنایه از تن و زندگی مادی است.

  روح را در گلخن نهادن: یعنی توجه نکردن به ارزش معنوی روح و پرداختن به زندگی تن.

  ذکربا او: یعنی ذکر خدا در دهان منافق و انسان ریاکار، مانند سبزه‌ای است که در گلخن حمّام بروید یا هم‌چون گل سوسن است که در مستراح بروید.

  جوهر خود: یعنی شایستگی کمال و رسیدن به حقیقت .

  مشک بر تن نهادن: استعارت از تن پروردن، پیروى هواى نفس کردن.

  قعر: ژرفا.

  بر زبان نام حق...: برگرفته است از آیه �وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ اَلْبَیْتِ إِلاَّ مُکاءً وَ تَصْدِیَةً: و نبود نماز آنان نزد خانه (کعبه) جز صفیر و دست زدن.�[1]

  سبزه گلخن: سبزه‏اى که بر روى خاکروبه‏ها رسته باشد. این ترکیب اقتباس از حدیث نبوى است: �إیّاکُم وَ خَضراءَ الدِّمَن.�[2]

  مَبرَز: آب ریز، مستراح.

  نَبات: رستنى و سبزه.

  عشرت: شادمانى.

  للخبیثین اَلخبیثات : اشاره دارد به آیه شریفهْ �الخبیثات للخبیثین والخبیثون للخبیثات والطّیبات للطّیبین.. زنان پاک براى مردان پاک و مردان ناپاک براى زنان ناپاک، ومردان پاکیزه برای زنان پاکیزه... �[3]

  ( 263) در سرزمین دیگران خانه بنا نکن و ساکن نشو تو بکار خود بپرداز و کار بیگانه را بعهده خود نگیر . ( 264) بیگانه کیست؟ بیگانه همین تن خاکى تو است که تمام غم و اندوه تو براى آن است‏ . ( 265) تا تو بتن خود غذاى چرب و شیرین داده عزیزش مى‏دارى جوهر جان تو فربه نشده قوى نخواهد گردید . ( 266) این تن خاکى را اگر دائما میان مشک جاى دهى روز مردن گند او آشکار مى‏گردد . ( 267) مشگ را بتن خود نزن بلکه بدل بمال مشگ چیست؟ نام خداوند ذو الجلال است‏ . ( 268) منافق مشگ بتن مى‏مالد و روح را در قعر گلخن جاى مى‏دهد. ( 269) بر زبان نام حق دارد و ذکر مى‏گوید ولى از جانش از کفر و بى‏ایمانى بوهاى بد استشمام مى‏گردد. ( 270) ذکر او مثل سبزه‏ایست که در گلخن روئیده یا چون گلیست که بر مبرز سبز شده‏. ( 271) آن گل و گیاه در آن جا عاریه بوده و جاى او محفل انس و مجلس عشرت است‏ . ( 272) فرموده‏اند زنان پاک براى مردان پاک و مردان ناپاک براى زنان ناپاک هستند .

  توصیهْ مولانا این است که خود را نجات بده و کارخود کن، کار بیگانه مکن. به اموری که در جهت کمال و سیر و سلوک‌الی الله نیست، دوری گزین و در چنین موقعیتی خلوت گزیدن، شرط طریق و راه نجات است.

  هر آن‌چه انسان را از مسیر شناخت حقایق آن جهانی و امور ماورای این جهان باز دارد یا موجب ایستایی انسان از حرکت و سیرالی‌الله شود و هم‌چنین، عوامل وابستگی مادی را تقویت کند، ولو رسیدگی به امور معیشتی و توجه به جسم عنصری شخص باشد، از نظر مولانا بیگانه محسوب می‏شود؛ در زمرهْ بیگاری و هدر دادن زحمات و باز ماندن از بهره‏های معنوی است و به مثابه خانه ساختن در زمین دیگران است. "در زمین مردمان خانه مکن"، امیال نفسانی از موانع بزرگ بر سر راه هر سالک الی‌الله به حساب می‏آید. مولانا می‏گوید: تا هنگامی که درحال تنیدن و ریشه‌دار کردن خود در امور مادی این جهانی هستید و همه همّتان صرف مسائل زندگی دنیایی و پاسخ‌گویی به امیال گوناگون نفسانی‌تان هست، هرگز روح و جانتان را فربه و بانشاط نمی‏یابید. تن و زندگی مادی در سیر الی‌الله بیگانه است و تا انسان در خدمت این بیگانه است، شادی ندارد.. تا انسان اسیر تن است، این گوهر او جلوه نمی‏کند. به قول سعدى:

  همى‏میردت عیسى از لاغرى تو در بند آنى که خر پرورى‏

  (بوستان، ب 2727)

  تن و غوطه‌ور شدن در گنداب زندگی مادی، ساختارشان طوری است که با مُشک و عنبر هم نمی‏شود تعفن آن را پوشاند. در این‌جا مولانا سخن از مشک دیگری می‏کند که دل را خوش‌بو و شادمان می‏کند؛ این مشک "ذکر خدا" است. منظور مولانا این است که حتی تمسک به ظواهر دین و شریعت، برای خوب جلوه دادن خود هم راه‌گشاه نیست و به‌مثابه مشک بر تن مالیدن است که یک رفتار مذهبی منافقانه است. منافقان که دلشان را از نور حق بهره‏اى نیست، پیوسته در پى ارضاى خواهشهاى نفسانى‏اند و با مؤمنان به دو رویى کار کنند. به ظاهر با مسلمانان‏اند و در باطن همراه شیطان. �وَ إِذا لَقُوا اَلَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ�[4] ظاهرى آراسته دارند و دلى تاریک همچون سبزه در خرابه ها.

  ---

  [1] - سوره انفال،آیه 25)

  [2] - احادیث مثنوى، ص 43 و 65 و 212

  [3] - سوره نور، آیه 26

  [4] - سوره بقره، 14